Сиз бу ерда «Математика дарсларида интерактив методлардан фойдаланиш» мавзусидаги маъруза билан танишишингиз мумкин.
Инглиз тилида inter– ўзаро, act – фаолият, interaction – ўзаро таъсир деган маъноларни англатади.
Интерактив ёки интерфаол ўқитиш – бу ўрганиш ва ўзаро мулоқот қилиш фаолиятини ташкил қилиш шакли бўлиб, унда ўрганиш жараёни ўқитувчи, ўқувчи ва ўқувчилар жамоасининг ўзаро биргаликдаги мулоқоти асосида олиб борилади.
Интерактив ўқитишнинг энг асосий афзалликларидан бири бу ўқитувчининг ўқувчилар билан доимий ўзаро мулоқотидир.
Ўқитишнинг интерактив (интерфаол) методлари ўқувчиларнинг интелектуал қобилиятларини, аналитик фикрлашларини ривожалнтириш ҳамда ўз билим олиш жараёнига масъул бўлишларига ёрдам беради.
Дарсда интерактив ўқитишни мазвуни ўрганишниг ихтиёрий босқичида ташкил қилиш мумкин. Дарсда ўқув материалининг мазмуни, синфнинг тайёргарлик даражаси ва бошқа омиллардан келиб чиқиб, турли хил интерактив (интерфаол) методларни қўллаш мумкин. Қуйида шу методларнинг баъзиларидан мисоллар келтирамиз.
- Кластер (Тушунчалар боғлами) методи.
Кластер (инглизча Cluster – боғлам) деб – муайян хоссаларга эга бир нечта биржисли элементларни умумий хусусиятларига кўра битта мустақил объектга бирлаштиришга айтилади. Шу боис, уни ўзбек тилида “Тушунчалар боғлами” деб ҳам аташ мумкин.
Кластер (Тушунчалар боғлами) методи ўқув материалини кўргазмали, схематик тарзда тасвирлашдан иборат бўлиб, у ўрганилаётган у ёки бу тушунчалар ҳақида тасаввурга эга бўлишга, уларни тушунишга ва уларнинг таркибий қисмлари ва ўзаро боғланишларини яққол тасвирлашга ёрдам беради. Бу билан мазкур метод хотирани ривожлантиришга ва ўқувчининг ўз билимларини ўзи баҳолашига ҳам ёрдам беради.
Кластер (Тушунчалар боғлами) методининг 4та босқичи бўлиб, у қуйидаги алгортм асосида дарсда қўлланилади:
1-бочқич – Доскага ёки оқ вараққа дарс мавзунинг ўзак сўзи (тушунчаси) ёки ғояси ёзилади.
2-босқич – Ўқувчилар мазкур сўз (тушунча) ҳақида билган ва ёдларига келган барча нарсаларни ёзиб чиқишади. Натижада марказдан ҳар томнга қараб кетган, шу мавзу билан боғлиқ бўлган турли тушунча, ғоя ва , фактларни тасвирловчи сўз ёки сўз бирикмлари ҳосил бўлади. Ўқувчилар айтган барча нарсалар ташлаб юборилмасдан доскага (қоғозга) ёзилади.
3-босқич – Доскага (қоғозга) ёзилганлар бир тизимга келтирилади. Ўқитувчи томонидан тушунтирилган ўқув материали асосида ёзилганлар таҳлил қилинади ва бир тизимга келтиришга ҳаракат қилинади. Тарқоқ жумлалар бирлаштирилади, хато ёзилганлари эса ўчириб ташланади.
4-босқич – Ёзилган тушунчалар ўзаро боғллиқлигига қараб ўзак сўз (тушунча) билан туташтирилади. Улар биринчи даражали боғлиқ ёзувлар бўлади. Ўз навбатида бу ёзувлар билан боғлиқ иккинчи даражали ёзувлар ҳам бўлиши мумкин. Улар ўзак сўз билан эмас, ёзилган қайси тушунча билан ўзаро алоқадорликда бўлса, ўша билан туташтирилади ва ҳоказо.
Натижада мавзуга оид тушунча ва фактларнинг ўзаро боғлиқлигини аниқловчи ирархияли схема пайдо бўлади. Бу схема мавзу мазмунини схематик тасвирлаб, уни яхшироқ тушунишга ёрдам беради.
- Мисол.
Мавзу: Квадрат тенгламалар, 7-синф. Квадрат тенгламаларга доир барча мавзулар ўтиб бўлинганидан сўнг ўқувчиларга қуйидаги топшириқ берилади.
Топшириқ. Ўзак сўзи “Квадрат тенглама” бўлган кластер (тушунчалар боғламини) тузинг.
Машғулот якунида қуйидаги кўринишдаги кластерни ҳосил қилиш мумкин.
- Мисол.
Мавзу: Векторнинг координаталари, 9-синф. Мавзу ўтиб бўлинганидан сўнг ўқувчиларга қуйидаги топшириқ берилади.
Топшириқ. Ўзак сўзи “Векторнинг координаталари” бўлган кластер (тушунчалар боғламини)тузинг.
Машғулот якунида қуйидаги сўзлардан иборат ластерни ҳосил қилиш мумкин: нуқта, нуқтанинг координаталари, абсцисса, ордината, координаталар системаси, вектор, тенг векторлар, қарама-қарши йўналган векторлар, бир хил йўналган векторлар, абсциссалар ўқи, ординаталар ўқи, векторнинг учи, векторнинг охири ва ҳоказо.
Бундай кўринишдаги кластердан кўпроқ дарсга якун ясалаётган пайтда, ўтилганларни яна бир бор эсга тушириш учун фойдаланиш мақсадга мувофиқ.
Шунингдек, кластер (тушунчалар боғлами) усулидан, бирор ўқув материалаини ўқиш жараёнидан ҳам параллел фойдаланиш мумкин. Бу ўқилаётган материални яхшироқ тушунишга ва ундаги тушунчалар орасидаги алоқадорликларни яхшироқ ўрганишга, охир оқибат ўқувчи томонидан ўқув материалининг тўлароқ ўзлаштирилишига, хотирада яхшироқ қолишига ёрдам беради.
Кластер (Тушунчалар боғлами) методини назорат дарсларида ҳам қўллаш мумкин. Бунда ўтилган боб бўйича, баҳоланаётган асосий ўзак тушунча бўйича 5 минут давомида кластер тузиш таклиф қилинади.
- Синквейн (5 қаторли шеър) методи.
Синквейн (5 қаторли шеър) методи ўқувчидан ўрганилган мавзу ёки маълумот ҳақида ўз фикрини лўнда ва қисқа иборалар ёрдамида баён қилишга ўргатади.
Синквейн (инглизча cinquain) – 5 қатордан иборат шеърнинг номи. Шу боис, “Синквейн” методини ўзбек тилида “5 қаторли шеър” деб ҳам аташ мумкин.
Албатта, математикадан тузилган синквейн тўла қонли 5 қаторли шеър бўлмайди. Шундай бўлсада, бундай шеърларни ёзиш қоидаси математика фанидан турли тушунчаларни ҳар томонлама тавсифлашда қўл келади. Синквейн 5 қатордан иборат бўлиб, унинг қаторлари қуйидаги қоида асосида ёзилади.
1-Қатор: шеър (яъни мавзу) мазмунини ифодаловчи битта ўзак сўз (тушунча).
2-Қатор: бу тушунчани характерловчи иккита сифат (2 та сўз).
3-Қатор: бу тушунчанинг ҳаракати ёки таъсирини ифодаловчи 3 та феъл.
4-Қатор: синквейн тузувчининг бу тушунчага бўлган муносабатининг бир нечта сўз билан ифодаси.
5-Қатор: шу тушунча билан боғлиқ тасаввур, ўхшатиш (битта сўз билан)
Мисол.
Ўқувчилар томонидан якуний назорат дарсларида ёзилган синквейн (5 қаторли шеър)лардан намуналар келтирамиз.
| А) | Масала. Мураккаб, матнли. Таққослайди, таҳлил қилади, тасдиқлайди. Масалани ечиш учун унинг математик моделини қуриш керак. Жавоб. |
| Б) | Функция. Рационал, жуфт(тоқ). Ўсади (камаяди), аниқланиш соҳаси бор, қийматлар тўплами бор. Аниқланиш соҳасининг ҳар бир нуқтасида узлуксиз. График. |
3. Пазл (“Бўлаклардан бутунни туз”).
Пазл (инглизча puzzle – топишмоқ, бошқотирма) – расмни унинг бўлаклари ёрдамида тиклашдан иборат болалар ўйинининг номи. Шунигнг учун бу метод номини ўзбек тилида “Бўлаклардан бутунни туз” деб ҳам аташ мумкин.
Ўтилган мавзуга оид асосий жумла, формула, теорема, тенглама, чизма ва бошқа кўринишидаги асосий маълумотлар қоғозга ёзилиб, сўнг бир нечта бўлакларга бўлиниб аралаштириб юборилади. Ўқувчилар бу бўлаклар ичидан фақат битта маълумотга мосларини топиб, уни тиклайдилар.
Бу метод ўқувчиларда зийраклик, топқирлик, диққатни тўплаш, таҳлил ва синтез қилиш каби қобилиятларини ривожлантиришга ёрдам беради. Уни якка тартибда ҳам, синфни гуруҳларга бўлиб ҳам ўтказиш мумкин.
Мисол.
Мавзу: Параллел тўғри чизиқлар, 7-синф. “Тўғри чизиқларнинг параллеллик аломатлари” ва “Икки тўғри чизиқни учинчи тўғри чизиқ кесиб ўтганда ҳосил бўладиган бурчаклар ҳақидаги теоремалар” мавзулари ўтиб бўлинганидан сўнг ўқувчиларга қуйидаги кўринишдаги 24 та варақчалар (карточкалар)дан иборат тўплам тақдим қилинади. Бу тўпламда 6 та теорема келтирилган бўлиб, уларнинг ҳар бир ҳақида 4 та варақчада маълумот берилган бўлади.
1-карточкада: теореманинг ёзма баёни,
2-карточкада: теоремага мос чизма,
3-карточкада: теорема шарти ва хулосасининг қисқача математик баёни,
4-карточкада: теореманинг математик исботи ёзуви.
Топшириқ: 6 та ўқувчига (ёки гуруҳга) 6 та теорема берилади ва тақдим қилинган тўплам ичидан фақат ўз теоремаси бўйича маълумотларни тўла йиғиш вазифаси топширилади.
